Streszczenie | Summary |
Fabryka „Samolot” z siedzibą w Poznaniu (Wielkopolska Wytwórnia Samolotów „Samolot”) była jedną z pierwszych w Polsce wytwórni samolotów. Spółka akcyjna „Samolot” powstała jeszcze w 1923 roku, a rok później nastąpiło uroczyste otwarcie przedsiębiorstwa. Wytwórnia zajmowała się początkowo produkcją licencyjnych francuskich Hanriotów, z czasem w Poznaniu podjęto także wytwarzanie maszyn szkolnych rodzimego projektu. Największą sławę zyskały samoloty szkolne inżyniera Ryszarda Bartla. We wrześniu 1929 roku w fabryce wybuchł pożar, a w kolejnym roku zakończono produkcję. | The “Samolot” facility located in Poznań (Polish name: Wielkopolska Wytwórnia Samolotów “Samolot”) was one of the first plane factories in Poland. The joint stock company “Samolot” was established as early as in 1923, and a year later the enterprise officially commenced its operations. At first, the facility dealt in the manufacture of licensed French Hanriot airplanes; in time, Polish-designed trainers started being manufactured in Poznań. The most famous of these were trainer planes developed by the engineer Ryszard Bartel. In September 1929 a fire broke out in the facility and a year later the production was halted. |
Hasła indeksowe | Key Words |
Poznań, WWS „Samolot”, Ryszard Bartel, Hanriot | Poznań, WWS “Samolot”, Ryszard Bartel, Hanriot |
W drugiej połowie lat 30-tych XX wieku Polska była jednym z nielicznych krajów, które opierały swoje lotnictwo bojowe na rodzimych konstrukcjach lotniczych. W poprzednim dziesięcioleciu polskie lotnictwo używało co prawda konstrukcji zagranicznych, lecz to właśnie w latach 20-tych powstały pierwsze polskie przedsiębiorstwa zajmujące się konstrukcją samolotów. Pierwszą tego typu firmą były lubelskie Zakłady Mechaniczne E. Plage i T. Laśkiewicz, które rozpoczęły produkcję dla wojska od licencyjnych samolotów Ansaldo (A.1 „Balilla” oraz A.300). Kolejna fabryka powstała w Poznaniu i w przeciwieństwie do lubelskiej wytwórni, dała się poznać jako solidny dostawca sprzętu latającego.
Spółka Akcyjna „Samolot” powstała 11 sierpnia 1923 roku z inicjatywy por. rez. pil. Czesława Wawrzyniaka prezesa Związku Lotników Polskich – towarzystwa działającego w Poznaniu w latach 1922-1931. Projekt Wawrzyniaka uzyskał poparcie bogatych mieszkańców stolicy Wielkopolski. Finansowego wsparcia udzielili: prezes Zjednoczenia Producentów Rolnych w Poznaniu Zygmunt Pluciński, właściciel ziemski Roman Janta-Połczyński, dyrektor Zachodniego Polskiego Zjednoczenia Spirytusowego dr Kazimierz Nencki oraz dwaj dyrektorzy Banku Poznańskiego: Tadeusz Szmyt i Wacław Twarowski. Wszyscy wymienieni weszli w skład pierwszej Rady Nadzorczej Spółki Akcyjnej „Samolot”. Prezesem spółki został poseł na Sejm dr Stefan Piechocki. Spółka miała całkowicie polski kapitał w wysokości 150 milionów marek polskich. Kapitał rezerwowy wynosił 600 milionów marek polskich ((J. Łukaszewicz, Wytwórnia samolotów „Samolot” w Poznaniu, [w:] Kronika Wielkopolski, r. 2001, nr 1, ss. 47-51, s. 47; Z historii polskiego lotnictwa wojskowego, Warszawa 1978, s. 393-394 i przypis; A. Zarzycki, Na Podniebnych Szlakach. Port Lotniczy Poznań-Ławica, Poznań-Ławica 2001, s. 88-89.)).
W Poznaniu liczono początkowo na możliwość produkcji samolotów na licencji francuskiej. Wytwarzać miano szkolnego Hanriota HD-14 oraz samolot przejściowy Hanriot HD-19. Teoretyczną możliwość produkcji określono na 20 samolotów miesięcznie. Planowano również przeprowadzanie remontów generalnych silników rotacyjnych Le Rhône o mocy 80 koni mechanicznych ((Z historii…, s. 394.)).
Fabrykę ulokowano w podpoznańskiej Ławicy w sąsiedztwie siedziby 3. pułku lotniczego. Władze wojskowe w połowie lat 20-tych były jak najbardziej zainteresowane rozbudową rodzimego przemysłu lotniczego, więc udostępniły hangar o wielkości 300 m2, przedsiębiorstwo miało też prawo użytkowania lotniska w Ławicy. Wojsko Polskie umożliwiło ponadto zakup na warunkach kredytowych nowoczesnych amerykańskich obrabiarek. Wraz z rozpoczęciem produkcji, spółka wykupiła teren przyległy do lotniska, postawiła własną halę produkcyjną, magazyny, pomieszczenia biurowe, laboratorium aerodynamiczne. Zbudowano także bocznicę kolejową ((J. Łukaszewicz, Wytwórnia samolotów…, s. 47; Z historii…, s. 394; A. Zarzycki, Na Podniebnych…, s. 90-91.)).
W lutym 1924 roku rozpoczęto budowę fabryki „Samolot”, a 27 kwietnia 1924 roku nastąpiło uroczyste otwarcie w obecności przedstawicieli rządu i wojska. Z najważniejszych postaci w otwarciu wzięli udział: Prezydent II RP Stanisław Wojciechowski i szef Departamentu IV Ministerstwa Spraw Wojskowych gen. François Léon Leveque ((Chrzest pierwszego samolotu polskiego, [w:] Polska Zbrojna, nr 54, 23 II 1925, s. 1; J. Łukaszewicz, Wytwórnia samolotów…, s. 48; Z historii…, s. 393-394.)).
10 miesięcy po otwarciu fabryki gotowe były pierwsze samoloty. 22 lutego 1925 roku dokonano chrztu pierwszego Hanriota HD-14 wyprodukowanego w Poznaniu. W końcu lutego gotowe były trzy samoloty tego typu, a następne 9 było na wykończeniu. W chrzcie wzięli udział między innymi nowy szef Departamentu IV Ministerstwa Spraw Wojskowych gen. Włodzimierz Zagórski oraz wojewoda poznański Adolf Bniński. Optymistyczne szacunki mówiły o możliwości wytwarzania 350 samolotów rocznie ((Chrzest pierwszego…, s. 1.)).
Dyrektorem naczelnym fabryki został inż. Piotr Tułacz, którego w 1926 roku zastąpił inż. Roman Rosikiewicz, by w 1928 roku oddać stanowisko dr. Kazimierzowi Nenckiemu. W tych samych latach zmieniali się dyrektorzy techniczni. Najpierw był to inż. Gustaw Mokrzycki, następnie jeden z twórców polskiego lotnictwa w 1918 roku – inż. Eugeniusz Roland i wreszcie inż. Roman Rosikiewicz. Na czele kierownika Wydziału Studium (czyli biura konstrukcyjnego) stał początkowo dyrektor naczelny inż. Tułacz, w 1926 roku zastąpił go jednak inż. Ryszard Bartel. W biurze konstrukcyjnym pracowali również następujący inżynierowie: Zygmunt Nowakowski, Stefan Kozanecki, Józef Medwecki, Antoni Jankowski, August Bobek-Zdaniewski, Stanisław Nowkuński, Jerzy Teisseyre, Czosnowski. Wydziałem Przygotowania Produkcji kierował inż. Stanisław Krzyczkowski, a później inż. Józef Wallis. Pilotem oblatywaczem był Edmund Hołodyński. W 1924 roku w fabryce pracowało 100 robotników, w następnym roku było ich już 500, w roku 1927 zatrudnienie spadło jednak do 200 osób. Część robotników miała doświadczenie z niemieckiego przemysłu lotniczego, co wpływało korzystnie na jakość i szybkość produkcji ((A. Glass, Polskie konstrukcje lotnicze, t. I, Sandomierz 2004, s. 148; J. Łukaszewicz, Wytwórnia samolotów…, s. 47-48.)).
Zgodnie z pierwotnym zamysłem fabryka „Samolot” zajmowała się początkowo produkcją licencyjnych Hanriotów. W 1924 roku otrzymano zamówienie wojskowe na wytworzenie 120 samolotów szkolnych. Hanriot HD-14 oraz 80 H-19. W latach 1925-1926 fabrykę opuściły 144 Hanrioty HD-14 (później przemianowane na H-28) oraz 80 Hanriotów H-19. Ponadto biuro konstrukcyjne opracowało sanitarkę na bazie szkolnego Hanriota – H-28S, w latach 1927-28 zbudowano 16 samolotów sanitarnych ((A. Glass, Polskie konstrukcje…, s. 148-149; W. Sankowski, Ławica lat dwudziestych, [w:] Lotnictwo z Szachownicą, cz. II, Cz. II Okres 1924-1929, r. 2002, nr 3, ss. 11-15, s. 11.)).
Z czasem inżynierowie poznańskiej fabryki zaczęli projektować własne konstrukcje. W lipcu 1926 roku opracowany został SP-1 – prototyp samolotu szkolno-myśliwskiego o konstrukcji drewnianej pokrytej sklejką. Płatowiec miał być napędzany 90-konnym silnikiem Anzani 6A4 lub 120-konną jednostką napędową Salmson AC-9. Głównym konstruktorem był inż. Piotr Tułacz, a ważną rolę odegrali także inż. Jerzy Teisseyre oraz inż. August Bobek-Zdaniewski. Wojsko nie było jednak zainteresowane konstrukcją inż. Tułacza, więc samolot nie wszedł do produkcji seryjnej ((A. Glass, Polskie konstrukcje…, s. 149; J. Łukaszewicz, Wytwórnia samolotów…, s. 48-49; A. Morgała, Polskie samoloty wojskowe 1918-1939, Warszawa 1972, s. 77-81; Z historii…, s. 432.)).
Zdecydowanie większe zainteresowanie czynników wojskowych wzbudziły samoloty zaprojektowane przez inż. Ryszarda Bartla. Oznaczane symbolem BM. Były to dwupłatowe konstrukcje mieszane (drewniano-stalowe), kryte płótnem i sklejką. 7 grudnia 1926 roku oblatany został prototyp samolotu szkolnego BM-2, który miał być napędzany 120-konnym silnikiem Salmson. Obok Bartela w konstruowaniu samolotu brali udział: inż. Zygmunt Nowakowski, inż. Józef Medwecki, inż. Jerzy Teisseyre i inż. August Bobek-Zdaniewski ((A. Morgała, Polskie samoloty…, s. 299-301; Z historii…, s. 432.)).